رشد، به طور کلی، به معنی سلسله تغییرات و دگرگونی های پی در پی در جهت رسیدن به کمال است. رشد جسمانی که در واقع بخشی از رشد کلی انسان است، به معنی سلسله تغییرات هندسی در سلول هاست که طی آن هر سلول از نظر حجم، اندازه، مایع بین سلولی و تعداد، افزایش می یابد. ازدیاد تعداد سلول ها در فرآیند رشد انسان بعد از تولد، شامل سلول های عصبی نمی شود، زیرا تعداد این سلولها در تمام طول سال های زندگی، همچنان سالم باقی می ماند. ازدیاد تعداد سلول ها را اصطلاحا هایپرپلازیا و بزرگ شدن اندازه آنها را هایپرتروفی می گویند، تکامل در فرآیند رشد جسمانی معنی تخصصی شدن سلول ها و تشکیل قسمت‌های مختلف ساختمان بدن است که با افزایش ظرفیت عملکردی سلول ها همراه است.
دوره های رشدی پیش از تولد
تخمک با حرکت در کسی تخمدان به رحم که از طریق لوله فیلیپین انجام می گیرد، رشد و تکامل خود را شروع می کند، و بارور می شود. با ترکیب یک سلول جنسی نر (اسپرم) با یک سلول جنسی ماده (اوول)، سلولی دارای ۴۶ کروموزم بنام نطفه بوجود می آید. بلافاصله پس از تشکیل نطفه دیواره اوول برای ورود سایر اسپرم ها غیرقابل نفوذ می شود. تقسیم سلولی از این لحظه به بعد آغاز می شود.
مدت زمانیکه تخمک آماده، مسیر تخمدان به رحم را طی می کند، حدودا یک هفته است. در طول این مدلول نطفه با تغذیه از مواد موجود در اوول تقسیمات سلولی را انجام میدهد. سلول نطفه پس از رسیدن به رحم، به دیواره آن می چسبد. عمل چسبیدن نطفه به رحم حدودا ده روز پس از بارور شدن تخمک صورت می گیرد که به این عمل لانه گزینی می گویند. شکل زیر عمل لانه گزینی در دوران قبل از تپل را نشان می دهد.
در عمل لانه گزینی، سلول تخم در حین تقسیم در مسیر لوله رحم حرکت می کند، د. روز ششم د دیواره رحم کاشته می شود، د واقع عمل لانه گزینی آغاز واقعی بارداری است، اگرچه زمان بارداری زودتر محاسبه می شود.
در دو هفته اول دوره جنینی را که از لحظه تشکیل نطفه تا کاشته شدن آن به دیوار رحم به طول می انجامد مرحله ابتدایی یا تکثیر سلولی می نامند. شش هفته بعد، مرحله ای است که سلول های تولید شده در مرحله ابتدایی با تغییرات زیاد و سریع، جنین را به یک انسان کوچک (مینیاتور مانند) تبدیل می کند. این مرحله را اصطلاحا مرحله موجود جدید یا مرحله رویانی می نامند. تصویر زیر نمایانگر این مرحله حساس و حیاتی در رشد انسان است
از اواخر هفته دوم تا پایان هفته هشتم بارداری را مرحله رویانی می نامند. در طی این مرحله فرایند تاثیرپذیری سلولها که به تشکیل لایه های زاینده منتج می شود، صورت می پذیرد. لایه های زاینده از بخش داخلی تخم تشکیل شده که هر یک به تشکیل اندام های مختلف منجر می شود. مشتقات دیگر تخم به ایجاد جفت، بند ناف و مایع آمنیون منجر می شود. اختلاختلالات مادر زادی موجب تغییر در توالی، سرعتسرعت و زمانبندی حوادث این مرحله می شود. همچنین در این دوره قلب شروع به تپش کرده، عضلات حجیم شده، مغز رشد کرده، صورت، گگردن و انگشتان شکل می گیرن . رویان در این زمان به خوبی دردر دیواره رحم لانه گزینی کرده و از جفت تغذیه می کند.
موجود جدید در این دوره دارای تمام ارگانهای لازم درونی و بیرونی است که برخی از آنها نیز، کار خود را شروع کرده اند. تغییرات رشدی طب این مرحله، مشتی از سلولها را که سری همچون انتهای سوزن ته گرد دارند، به انسانی قابل مشاهده با سری نسبتا بزرگ در مقایسه با سایر اعضای بدن مبدل می کند. این انسان کوچک حدودا پنج تا 3/75 سانتیمتر قد دارد. دوره سوم، مرحله فیتال با جنینی است، که از اواخر ماه دوم بارداری شروع می شود و تا لحظه تولد ادامه می یابد. دراین دوره، رشد بیشتر در نسبت ها و اندازه های قسمت های مختلف بدن انجام می گیرد. جنین در این مرحله سریع ترین رشد طولی را در تمام دوران زندگی خود دارد، زیرا تنه هفت برابر و دست ها و پاها هش برابر اندازه های قبلی خود می شوند. به این ترتیب تناسب قبلی به طور کامل بر هم می خورد. نسبت اندازه سر به تمام طول بدن که در پایان مرحله دوم یا رویانی 2\1 است، در هنگام تولد به کمتر از 4\1، تنه به حدود 2\1 و دست ها و پاها به کمی بیش از 4\1 طول بدن تغییر می یابد.
به طور خلاصه، در مرحله جنینی که از پایان هشت هفتگی تا تولد طول می کشد، تغییر متعددی در ساختمان جنین بوجود می آید. در اواخر سه ماهگی تمام ارگان های داخلی بدن به مرحله ای از رشد و بلوغ رسیده اند که هر کدام در صورت نیاز می توانند کار خود را شروع کنند. در اواخر هفت ماهگی, جنین به درجه ای از تکامل رسیده است مه در صورت تولد می تواند در محیط کاملا متغیر بیرون از رحم به حیات خود ادامه دهد. به همین دلیل این سن را سن زیست می نامند. البته با نزدیک شدن به زمان تولد طبیعی، شانس زنده ماندن جنین بیشتر می شود.
مرحله اوایل جنینی (ماه سوم تا ماه ششم)
- اندازم زدایی متوقف و اندام ها شروع به نمو می کنند
- دستگاهها شروع به کار کرده و تمایز جنسی انجام می شود
- بازتاب ها شروع به کار کرده و دهان باز و بسته می شود
- لایه نرمی از مو سطح جنین را کامل می پوشاند و برای محافظت لایه ای از چربی آن را در بر می گیرد
مرحله اواخر جنینی (ماه هفتم تا ماه نهم)
- لایه چربی زیرپوستی تشکیل شده که نقش عایق و تغذیه دارد
- تاحدودی نمو اندام ها و تغییرات عملکردی بهتر شده و در صورت تولد با مراقبت زنده می ماند
- جنب و جوش جنین افزایش یافته و بیشتر با دست و پا تغییر وضعیت داده و لگد می زند
- تولد از جفت و انقباض عضلات رحم انجام می شود که به طور متوسط پس از ۴۰ هفتگی بارداری است
منبع: رشد و تکامل جسمانی_حرکتی ، دکتر محمود شیخ، مرتضی طاهری، انتشارات بامداد کتاب